و السابقون السابقون چه کسانی هستند؟ تفسیر آیات 10 تا 14 سوره واقعه

وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ (10) أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ (11) فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ (12)

ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ (13) وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ (14)

10- و سومین گروه پیشگامان پیشگام! 11- آنها مقربانند 12- در باغهاى پر نعمت بهشت جاى دارند

13- گروه کثیرى از امتهاى نخستین هستند 14- و اندکى از امت آخرین

و پیشگامان پیشگام" (وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ).

" آنها مقربانند"! (أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ).

" سابقون" کسانى هستند که نه تنها در ایمان پیشگامند، که در اعمال خیر و صفات و اخلاق انسانى نیز پیشقدمند، آنها " اسوه" و" قدوه" مردمند، و امام و پیشواى خلقند، و به همین دلیل مقربان درگاه خداوند بزرگند.

بنا بر این اگر بعضى از مفسران پیشگام بودن آنها را تنها به سبقت در طاعة اللَّه (اطاعت خدا) یا نمازهاى پنجگانه، یا جهاد، یا هجرت، یا توبه، و امثال آن تفسیر کرده ‏اند، هر کدام گوشه‏اى از این مفهوم وسیع را مورد توجه قرار داده ‏اند، و گرنه این کلمه اینها و غیر اینها از خیرات و برکات را شامل مى‏شود، و نیز اگر در روایات اسلامى گاه " سابقون" به چهار نفر " هابیل" و" مؤمن آل فرعون" و " حبیب نجار"  که هر کدام در امت خود پیشگام بودند، و همچنین امیر مؤمنان على بن ابى طالب ع که نخستین مسلمان از مردان بود تفسیر شده، در حقیقت بیان مصداقهاى روشن آن است، و به معنى محدود ساختن مفهوم آیه نیست .

در حدیث دیگرى آمده است که رسول خدا فرمود:

ا تدرون من السابقون الى ظل اللَّه یوم القیامة؟:

" آیا مى‏دانید چه کسانى پیشگامان به سوى سایه لطف پروردگار در قیامتند"؟!

اصحاب عرض کردند: خدا و رسولش آگاهتر است،

فرمود:

الذین اذ اعطوا الحق قبلوه، و اذا سالوه بذلوه، و حکموا للناس کحکمهم لانفسهم:

" آنها کسانى هستند که وقتى حق به آنها داده شود پذیرا مى‏گردند، و هنگامى که از حق سؤال شوند آن را در اختیار مى‏گذارند، و در باره مردم آن گونه حکم مى‏کنند که در باره خودشان"!.

در بعضى از روایات نیز به پیامبران مرسل و غیر مرسل تفسیر شده است .

در حدیثى نیز مى‏خوانیم که ابن عباس مى‏گوید: از رسول خدا ص در باره این آیه سؤال کردم، فرمود: جبرئیل به من چنین گفته است:

ذلک على ع و شیعته هم السابقون الى الجنة، المقربون من اللَّه بکرامته لهم:

" آنها على ع و پیروان او هستند که پیشگامان به سوى بهشت و مقربان درگاه خدایند به خاطر احترامى که خدا براى آنها قائل شده است".

ولى اینها نیز در حقیقت بیان مصداقهاى روشنى از مفهوم گسترده فوق است، مفهومى که همه پیشگامان را در هر امت و ملتى شامل مى‏شود.

سپس در یک جمله کوتاه مقام والاى مقربان را روشن ساخته، مى‏گوید:

" مقربان در باغهاى پر نعمت بهشتند" (فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ) .

تعبیر به" جنات النعیم" انواع نعمتهاى مادى و معنوى بهشت را شامل مى‏شود.

ضمنا این تعبیر مى‏تواند اشاره به این باشد که باغهاى بهشت تنها کانون نعمت است بر خلاف باغهاى دنیا که گاه وسیله زندگى و زحمت است، همانگونه که حال مقربان در آخرت با حالشان در دنیا متفاوت است، زیرا مقام والایشان در این دنیا توأم با مسئولیتهایى است در حالى که در سراى دیگر تنها مایه نعمت است.

بدیهى است منظور از" قرب" در اینجا" قرب مقامى" است نه" قرب مکانى" چرا که خداوند مکان ندارد و از ما به ما نزدیکتر است.

آیه بعد به چگونگى تقسیم نفرات آنها در امم گذشته و این امت اشاره کرده، مى‏گوید:

" گروه کثیرى از امتهاى نخستینند" (ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِینَ).

" و گروه اندکى از امت آخرین" (وَ قَلِیلٌ مِنَ الْآخِرِینَ).

" ثلة" چنان که" راغب" در" مفردات مى‏گوید" در اصل به معنى قطعه مجتمع از پشم است، سپس به معنى جماعت و گروه به کار رفته است.

بعضى نیز آن را از" ثل عرشه" (تختش فرو ریخت و حکومتش قطع شد) گرفته و آن را به معنى" قطعه" مى‏دانند، و در اینجا به قرینه مقابله با" قلیل من الآخرین" به معنى قطعه عظیم است.

طبق این دو آیه گروه زیادى از مقربان از امتهاى پیشینند، و تنها کمى از آنها از امت محمد ص مى‏باشند.

ممکن است در اینجا این سؤال پیش بیاید که چگونه این مساله با اهمیت فوق العاده امت اسلامى سازگار است، با اینکه خدا آنها را بهترین امت خطاب کرده و فرموده:

" کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ" ... (آل عمران 110).

پاسخ این سؤال با توجه به دو نکته روشن مى‏شود:

نخست اینکه منظور از مقربان همان سابقون و پیشگامان در ایمانند، مسلم است که در امت اسلامى پیشگامان در پذیرش اسلام در صدر اول گروه اندکى بودند که نخستین آنها از مردان على ع و از زنان خدیجه بود در حالى که کثرت پیامبران پیشین و تعداد امتهاى آنها و وجود پیشگامان در هر امت، سبب مى‏شود که آنها از نظر تعداد فزونى یابند.

دیگر اینکه کثرت عددى دلیل بر کثرت کیفى نیست، و به تعبیر دیگر ممکن است تعداد سابقون این امت کمتر باشند ولى از نظر مقام بسیار برتر، همانگونه که در میان خود پیامبران نیز تفاوت است:

تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ"

ما بعضى از رسولان را بر بعض دیگرى برترى دادیم" (بقره- 253).

ذکر این نکته نیز لازم به نظر مى‏رسد که ممکن است بعضى از مؤمنان در زمره پیشگامان در ایمان نباشند، اما داراى صفات و ویژگیهاى دیگرى باشند که آنها را همردیف سابقون قرار مى‏دهد و از نظر پاداش و اجر همردیف آنها هستند،

لذا در بعضى از روایات از امام باقر ع چنین نقل شده که فرمود:

نحن السابقون السابقون و نحن الآخرون:

" ما پیشگامان پیشگام، و ما آخرون هستیم

و در روایتى از امام صادق ع آمده است که به جمعى از پیروان خود خطاب کرد و فرمود:

انتم السابقون الاولون، و السابقون الآخرون، و السابقون فى الدنیا الى ولایتنا، و فى الآخرة الى الجنة:

" شما سابقون نخستین و سابقون آخرین هستید، در دنیا پیشگام در ولایت ما بودید و در آخرت پیشگام در بهشتید" «1».

این نکته نیز لازم به یادآورى است که بعضى تعبیر به" اولین" و" آخرین" را به" اولین امت اسلام" و" آخرین امت اسلام" تفسیر کرده ‏اند، طبق این تفسیر همه مقربان از امت اسلامند.

اما این تفسیر نه با ظاهر آیات سازگار است، و نه با روایاتى که در ذیل این آیات وارد شده که افرادى از امم پیشین را بالخصوص به عنوان" سابقون اولین" معرفى کرده است

منبع: تفسیر نمونه، ج‏23، ص: 205تا 208