مجازات و پاداش مسلمین و غیر مسلمین از طرف خداوند چگونه است؟

خدا در ابتدای سوره واقعه هنگامی که به توصیف حوادث قیامت می پردازد، می فرماید: تمام خلایق به سه دسته تقسیم می شوند:

1. اصحاب میمنه که افراد سعادتمندند.
2. اصحاب مشئمه که شقاوتمندانند.
3.سابقون که پیشگامان و مقرّبان درگاه خدا هستند.

این تقسیم کلی بر اساس آیات قرآن، تقسیمی است که شامل همه افراد بشر خواهد شد، با این حال پاسخ آن چه در سوال آمده چنین می تواند باشد که حساب دو گروه از این چهار گروه کاملا مشخص است، اما گروه اول که مشکل حساب و کتاب ندارند.

خدای متعال تکلیف این افراد را روشن کرده است ( اصحاب یمین و سابقون)، زیرا چنین گروهی هم ایمان و هم عمل صالح در وجودشان متبلور شده و مصداق این آیه شریفه خواهند بود:

"وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیها خالِدُونَ (1) ؛

آن ها که ایمان آورده، و کارهاى شایسته انجام داده‏اند، آنان اهل بهشتند و همیشه در آن خواهند ماند.

گروه چهارم نیز (اصحاب مشئمه) حسابشان مثل گروه اول روشن است، ولی با این فرق که گروه اول بهشت نصیب شان می شود،ولی این گروه به جهنم خواهند رفت، زیرا غیر مسلمانی که از اخلاق انسانی فاصله گرفته و اعتقاد درستی ندارد، بدتر این که به دیگران ظلم می کند، بی شک مستحق عقوبت الهی است. خدای متعال با کافرانی که به ظلم و ستم با مردم برخورد می کنند و از خوی و فطرت انسانی خود فاصله گرفته اند، برخورد خواهد کرد.
اصل سخن در مورد گروه دوم و سوم است که بحث بیش تری می طلبد.

قرآن می فرماید" فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ" (2)

پس هر کس هموزن ذرّه‏اى کار خیر انجام دهد آن را مى‏بیند! هر کس هموزن ذرّه‏اى کار بد کرده آن را مى‏بیند!

اگر چه این خطاب به طور عام شامل همه مردم جهان می شود، ولی از زاویه دیگر افراد گروه دوم ،یعنی افرادی که به دین اسلام گرویده اند و اصل آن را قبول دارند، ولی در عمل به شاخه ها و احکام آن دچار سستی بوده و حتی به گناه روی می آورند، بیش تر از دیگران در توجه و رصد این آیه شریفه قرار دارند.

این افراد هنگام قیامت مطابق با سنگینی کفّه عمل، پاداش دریافت خواهند کرد و یا با عذاب الهی روبرو خواهند شد. این گروه اگر گناه و خطا تمام وجودشان را احاطه کند، مصداق این آیه شریفه خواهند بود:

" َبلى‏ مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ؛ (3)

آرى، کسانى که کسب گناه کنند، آثار گناه، سراسر وجودشان را بپوشاند،اهل آتش اند و جاودانه در آن خواهند بود.

در مورد گروه سوم یعنی انسان هایی که مسلمان نبوده، ولی دارای طینتی پاک و وجدانی متعهد بوده و در خدمت بشر اند ، در زندگی شخصی و اجتماعی خود به دروغ و ظلم متوسل نمی شوند، مشمول رحمت و عنایت خدایی خواهند بود .

بحثی که در پی می آید ،تحلیلی است کلی از عملکرد افراد غیر مسلمان و عاقبتی که در قیامت در انتظار آنان است :

دربارة وضع غیر مسلمان (مبنی بر این که بهشت می‌روند یا نه) سه دیدگاه عمده وجود دارد:

1ـ نظر افراط.

برخی از روشن فکران عقیده دارند که بین مسلمان و غیر مسلمان در پاداش و رفتن به بهشت فرقی وجود ندارد. شهید مطهری می‌نویسد:

" معمولاً کسانی که داعیه روشن فکری دارند، با قاطعیت می‌گویند هیچ فرقی میان مسلمان و غیر مسلمان، بلکه موحد و غیر موحد نیست. هر کس عمل نیکی انجام دهد، خدمتی از راه تأسیس یک مؤسسة خیریه و یا اکتشاف و اختراع و یا از راه دیگر انجام دهد، استحقاق ثواب و پاداش از جانب خداوند دارد. می گویند خداوند عادل میان بندگان خود تبعیض نمی‌کند. . . ". (4)

طرفداران این نگرش هم به دلیل عقل استدلال کرده‌اند و هم به دلیل نقل. دلیل عقلی آنان بر دو مقدمه استوار است:

یکم: خداوند با همه موجودات نسبتی مساوی داشته. . . بندگان و مخلوقات برای او یکسان هستند و با هیچ‌کس خویشاوندی و رابطة خصوصی ندارد؛ بر این اساس به افعال و عملکرد همگان پاداش و ثواب می‌دهد؛ و چون نسبت خداوند به همة موجودات یکسان است، دلیلی ندارد که عمل نیک از یک نفر مقبول باشد و از یک نفر دیگر مقبول نباشد. (5)

دوم: خوبی و بدی اعمال، قراردادی نیست، بلکه واقعی است، یعنی حسن و قبح افعال ذاتی بوده و هر کدام آثار خود را دارد؛ از این رو پاداش و ثواب آن در راستای حسن ذاتی آن است. هر گاه اعمالی به ‌وجود آمد که حسن ذاتی داشته باشد، ثواب دارد.

شهید مطهری می‌نویسد: ". . . از این دو مقدمه چنین نتیجه می‌گیریم که چون خداوند اهل تبعیض نیست و چون عمل نیک از هر کس نیک است، پس هر کس کار نیک بکند، ضرورتاً و الزاماً از طرف خدا پاداش نیک خواهد داشت. . . ". (6)

دلیل نقلی نیز دلیل عقل را تأیید و تأکید می کند؛ زیرا در آیات و روایات تصریح شده است که عمل نیک پاداش و عمل بد عذاب را در پی دارد:

" فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ". (7):

"إِنَّا لَا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا". (8)

از این آیات استفاده می‌شود که پاداش و عذاب بر اعمال مترتب بوده و مسلمان بودن در اعطای پاداش شرط نشده، همان‌طوری که در استحقاق عذاب، غیر مسلمان بودن شرط نشده است.

2ـ نظر تفریط.

برخی دیگر عقیده دارند که به فعالیت‌های نیکوی غیر مسلمانان پاداش داده نشده و به بهشت نمی‌روند. این نگرش معمولاً از سوی مقدس مآب ها ابراز شده است.

طرفداران این نگاه نیز به دلیل عقل و نقل استدلال نموده‌اند. دلیل عقلی این است که اگر بنا باشد اعمال غیر مسلمان و یا مسلمان غیر شیعه مقبول درگاه خداوند باشد، پس فرق میان مسلمان و غیر مسلمان چیست؟ اصولاً اگر تفاوت مسلمانان با غیر مسلمانان در پاداش ظهور نکند، اسلام و تشیع لغو خواهد بود.

در برخی از آیات آمده که عمل کافر غیر مقبول است. در آیه 18سوره ابراهیم اعمال کفار به خاکستری تشبیه شده است که به وسیله تند بادی پراکنده شود:

"مَّثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ کَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لاَّ یَقْدِرُونَ مِمَّا کَسَبُواْ عَلَى شَیْءٍ ذَلِکَ هُوَ الضَّلاَلُ الْبَعِیدُ"؛(9)

اعمال کسانی که به پروردگارشان کافر شدند، همچون خاکستری است در برابر تندباد، در یک روز طوفانی، آن‌ها توانایی ندارند کم ترین چیزی از آن چه را انجام داده‌اند، به دست آورند و این گمراهی دور و درازی است.

3ـ دیدگاه اعتدال.

دیدگاه اعتدال از آیات و روایات استفاده می‌شود. شهید مطهری و برخی از نظریه پردازان اسلامی، طرفداران این دیدگاه هستند.

بر اساس این نگرش، فعالیت و خدمات مخترعان و مکتشفان کافر که با انگیزه انسان دوستی شکل می‌گیرد، پاداش داشته، با این توضیح که اگر کافر منکر خدا و یا مشرک باشد، پاداش در دنیا داده می شود و در آخرت بهره و نصیبی ندارند مگر جهنم :

«مَن کاَنَ یُرِیدُ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهََا نُوَفّ‏ِ إِلَیهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُونَ*أُولئِکَ الَّذینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ وَ حَبِطَ ما صَنَعُوا فیها وَ باطِلٌ ما کانُوا یَعْمَلُونَ »(10)

« قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرینَ أَعْمالاً *الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیهُُمْ فىِ الحَْیَوةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ یحَْسَبُونَ أَنهَُّمْ یحُْسِنُونَ صُنْعًا*أُوْلَئکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ بَِایَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقَائهِ فحََبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِیمُ لهَُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَزْنًا»(11)

اما اگر کافر پیرو یکی از ادیان الهی ( مثل مسیحیت و یهودیت) باشد و حقانیت دین اسلام برایش مشخص نشده باشد و در شناخت حق هم کوتاهی نکرده باشد، از پاداش دنیایی و اخرتی (بهشت ) برخوردار می شود.

شهید مطهری بعد از بررسی آیات و روایات دربارة وضع مخترعان و مکتشفان غیر مسلمان(اهل کتاب) می‌نویسد:"

افرادی این‌چنین که البته در همة زمان‌ها کم یا بیش پیدا می‌شوند، حداقل این است که در عذاب آن‌ها تخفیف داده می‌شود و یا عذاب آن‌ها به کلی برداشته می‌شود ". (12)

پیروان ادیان الهی (همه غیر مسلمانان) هم به حکم کتاب خودشان که در آن اشاره به آمدن پیامبر اسلام شده است و هم به حکم عقل که باید به آخرین پیام الهی گوش فرا دهند، باید دین اسلام را بپذیرند. خداوند در آیه 85 سوره آل عمران می‏فرماید:

«و من یبتغ غیر الاسلام دیناً فلن یقبل منه و هو فی الاخرة من الخاسرین"؛

هر کس غیر از اسلام (دین واقعی) دینی را بپذیرد، هرگز از او پذیرفته نیست و او در آخرت از زیانکاران خواهد بود.

بنابراین، همگان وظیفه دارند درباره دین خود و دین اسلام تحقیق کنند و دستورهای ادیان را با هم مقایسه کنند.

پس از تحقیق دقیق و علمی، به حقیقت اسلام و حقانیت این دین پی خواهند برد. حال اگر پس از تحقیق به این نتیجه رسیدند که دین خودشان بر حق است و از طرفی به محتوای دین خود عمل کردند و بر کسی ظلم نکردند، چون حجت و دلیل و برهان بر اعتقاد خود دارند، خداوند آنان را عذاب نمی‏کند، ولی اگر تحقیق نکردند و با لجاجت بر دین خود پای فشاری کردند و با این که احتمال دادند دین اسلام دین حقی باشد، به دنبال آن نرفتند، در وظیفه خود کوتاهی کرده، در نتیجه مواخذه خواهند شد.

بنابراین اصل در حساب قیامت، در حق طلبی انسان‌ها و تسلیم در مقابل آن، یا انکار حقیقت است.

شهید مطهری(ره) در این باره می‏گوید: «اگر کسی در روایات دقت کند، می‏یابد که ائمه(ع) تکیه ‏شان بر این مطلب بوده که هر چه بر سر انسان می‏آید، از آن است که حق بر او عرضه بشود و او در مقابل حق، تعصب و عناد بورزد و یا لااقل در شرایطی باشد که می‏بایست تحقیق و جستجو کند نکند.

اما افرادی که ذاتاً و به واسطه قصور فهم و یا به علل دیگر در شرایطی به سر می‏برند که مصداق منکر و یا مقصر به شمار نمی‏روند، آنان در ردیف منکران و مخالفان نیستند.

ائمه اطهار بسیاری از مردم را از این طبقه می‏دانند. این گونه افراد دارای استضعاف و قصور هستند و امید عفو الهی درباره آنان می‏رود. همان طوری که ممکن است منشأ استضعاف، عدم امکان تغییر محیط باشد، ممکن است این جهت باشد که ذهن انسان متوجه حقیقت نشده باشد و به این سبب از حقیقت محروم مانده باشد"».(13)

بنابراین، این امکان وجود دارد که غیر مسلمانان نیز داخل بهشت شوند . این ها گروهی هستند که به عنوان مستضعفان شناخته می‌شوند، یا واقعا و حقیقتا به دنبال دین حق بودند، اما به دلایلی بر آن دست نیافتند و نیز انسان‌های درستکار بودند.

محاسبه اعمال آنان، بر پایه عدل خداوندی است . بر اساس عقل و فطرت و کردارشان، هم چنین اعتقادات و باورهایشان مورد حساب قرار می‏گیرند.

جهت مطالعه بیش تر در این موضوع به کتاب «عدل الهی» ( بخش اعمال خیر غیر مسلمانان) اثر استاد شهید مطهری و تفسیر نمونه، ج 10، ص 312ـ 317 مراجعه فرمائید.

پی نوشت ها:

1. بقره(2) آیه 82
2. زلزال(99) آیات 7 و 8
3. بقره آیه 81
4. عدل الهی، ص 335.
5. همان، ص 337 ـ 338.
6. همان، ص 339.
7. زلزال (99) آیه 7 ـ 8.
8. کهف (18) آیه 30.
9. ابراهیم (14) آیه 18 ؛ تفسیر نمونه، ج 10، ص 308.
10.هود(11) آیه 15،16- کسانى که زندگى دنیا و زینت آن را بخواهند، (نتیجه) اعمال شان را در دنیا به طور کامل به آن ها مى‏دهیم و چیزى کم و کاست از آن ها نخواهد شد! (ولى) آن ها در آخرت، جز آتش، (سهمى) نخواهند داشت و آنچه را در دنیا (براى غیر خدا) انجام دادند، بر باد مى‏رود و آنچه را عمل مى‏کردند، باطل و بى‏اثر مى‏شود!
11.کهف(18) آیه 103،104،105- بگو: «آیا به شما خبر دهیم که زیانکارترین (مردم) در کارها، چه کسانى هستند؟ آن ها که تلاش های شان در زندگى دنیا گم (و نابود) شده با این حال، مى‏پندارند کار نیک انجام مى‏دهند!» آن ها کسانى هستند که به آیات پروردگارشان و لقاى او کافر شدند به همین جهت، اعمال شان حبط و نابود شد! از این رو روز قیامت، میزانى براى آن ها برپا نخواهیم کرد!
12. مرتضی مطهری ،عدل الهی،ص347،ناشر صدرا.
13. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 1، ص 320 به بعد، ناشر صدرا.