ماریه قبطیه همسر پیامبر(ص)

عنوان  :  ماریه قبطیه
نویسنده :  سید علی اکبر حسینی

ماریه قبطیه همسر گرامی رسول­خدا(ص) دختر شمعون[1] از مادر رومی­اش[2] در قریه­ی(حَفن) در یکی از مناطق­(اَنصِنای) مصر به دنیا آمد.[3]

در سال هفتم هجری، رسول­خدا(ص) حاطب بن ابی­بلتعه را به همراه نامه­ای به سوی مقوقس حاکم مصر و اسکندریه می­فرستد تا او را به اسلام دعوت کند.[4] مقوقس در پاسخ به دعوت پیامبر(ص) ماریه را که از دختران ملوک مصر بود به همراه خواهرش "سیرین"[5] و به نقلی "شیرین"[6] به همراه هدایایی دیگر، برای رسول­خدا(ص) می­فرستد.

مقوقس همراه این هدایا نامه ­ای نیز برای رسول­خدا(ص) می­نویسد که در بخشی از آن چنین آمده: «من فرستاده تو را اکرام کردم و به سوی تو دو کنیز فرستادم که در سرزمین " عظیم قبط "، دارای منزلت هستند»[7].  نقل است که عایشه نیز از او به عنوان (دختر حاکم) یاد کرده­ است.[8]

   روایت شده که در بین راه حاطب بن ابی ­بلتعه اسلام را بر آن دو عرضه می­دارد و آنها می­پذیرند و مسلمان می­شوند.[9]

 

ماریه و زندگی با رسول­خدا(ص)

   پس از ورود به مدینه، رسول­خدا(ص) ماریه را برای خود برگزیدند و سیرین را به حسان بن ثابت بخشیدند.[10]

   نخستین منزل ام­ المؤمنین ماریه خانه­ حارثة بن نعمان بود، ایشان یک سال در این منزل سکونت کردند؛ اما آزار و اذیت­های برخی از زنان پیامبر(ص) بخصوص عایشه، ماریه را بر آن ­داشت که ملتمسانه و مصرّانه از رسول­خدا(ص) بخواهد که او را به جایی دیگر انتقال دهد، پس رسول­خدا(ص) او را در بخش بالای مدینه در نخلستان کوچکی که از اموال رسول­خدا(ص) در غزوه بنی­نضیر بود و امروزه به مشربه ام ­ابراهیم معروف است، مسکن دادند و مقررات حجاب را بر او مقرر داشتند.[11] ماریه در تابستان و فصل خرماچینی همانجا ساکن بود و پیامبر(ص) برای دیدنش به آنجا می­رفت.[12]

   عایشه در این باره می­گوید: «ماریه زنی زیبا با موهای مجعد بود، برای همین رسول­خدا(ص) او را دوست می­داشت. از این­رو علیه هیچ یک از همسران پیامبر(ص) به اندازه ماریه بدگویی و سخن­ چینی نکرده ­ام...

پس از اذیت و آزارهای ما رسول­خدا(ص) ماریه را به مشربه ام ­ابراهیم منتقل کرد و خودش پیش او رفت و آمد می­کرد. این کار باعث حسادت بیشتر ما نسبت به او شد، پس از آنکه ماریه از رسول­خدا(ص) حامله شد این حسادت و کینه شدیدتر شد، چرا که او چیزی داشت که همه ما از آن محروم بودیم.»[13]

   توجه رسول­خدا(ص) به ماریه و شایستگی­ های این بانو حسادت برخی از زنان پیامبر(ص) بخصوص عایشه و حفصه را برانگیخته بود آنها از رفتار پیامبر(ص) با ماریه و علاقه خاص حضرت به او در رنج و تعب بودند تا اینکه روزی حفصه در روز مخصوص خود نزد پیامبر(ص) آمده از ایشان اجازه خواست جهت کاری نزد پدر برود حضرت به او اجازه داد، پس از رفتن حفصه آن حضرت ماریه را به خود طلبیدند، حفصه به خانه برگشت و چون در بسته بود بیرون در نشسته بود وقتی حفصه رسول­خدا(ص) را با ماریه دید ناراحت شد و با پیامبر(ص) درشتی کرد رسول­خدا(ص) برای رضایت او ماریه را بر خود حرام کرد و از او خواست قضیه را مخفی کند؛ اما حفصه فوراً به عایشه خبر داد[14] و گفت: « تو را بشارت می­دهم که رسول­خدا(ص) کنیزش را بر خود حرام کرده است و خداوند ما را از دست او راحت کرد.»[15]

   در این هنگام آیات اول سوره تحریم نازل شد در این آیات ضمن ملامت حفصه و عایشه به رسول­خدا(ص) خطاب شد که « یا ایّها النّبیّ لم تحرّم ما أحلّ الله لک تبتغی مرضات أزواجک و الله غفورٌ رحیم. »

  ای پیامبر چرا چیزی را که خدا بر تو حلال کرده به خاطر جلب رضایت همسرانت بر خود حرام می­کنی و خداوند آمرزنده رحیم است.[16]

  فرمان خداوند به شکستن تحریم ماریه نشان از آن دارد که رابطه عاطفی پیامبر با ماریه فی نفسه امر مطلوبی بوده است. در نهایت ماریه نزد رسول­خدا(ص) ­ماند؛ اما توجه رسول­خدا(ص) به ماریه همچنان ناراحتی برخی زنان پیامبر(ص) به خصوص عایشه را در پی داشت او که در آتش حسد می­سوخت و نمی­توانست آن را کاملاً پنهان کند زبان به شماتت و تهمت به ماریه می­گشود تا او را از چشم حضرت بیندازد،[17] این وضعیت با اعلان بارداری ماریه تشدید شد. از این­رو پیامبر خدا(ص) ماریه را از مدینه خارج و در منطقه­ای به نام (عالیه) ساکن کرد[18] و برای وی نیز همچون سایر همسرانش حجاب مقرر فرمود این مسأله بر زنهای پیامبر(ص) بسیار دشوار آمد و بر او رشک بردند.[19]

   مدتی پس از استقرار ماریه در مشربه ام ­ابراهیم، ابراهیم فرزند رسول­خدا(ص) در ذیحجه سال هشتم هجری به دنیا آمد، جبرئیل نازل ­شد و حضرت را با عنوان "ابا ابراهیم" سلام ­داد[20] نقل است که بعد از تولد ابراهیم، رسول­خدا(ص)، ابراهیم را به عایشه نشان داد و فرمود: «ببین چقدر این بچه شبیه من است؟»

عایشه از روی حسادتش این حرف حضرت را رد کرد، گفت: «او هیچ شباهتی به شما ندارد و این      شباهت­ هایی هم که هست اثر شیر بز است.»[21]

  زمان گذشت تا این­که بعد از چند ماه ابراهیم فرزند پیامبر(ص) از دنیا ­رفت در بقیع دفن ­شد.

 

حدیث إفک

   علی بن ابراهیم قمی با سلسله سندش از امام صادق(ع) روایت کرد  چون ابراهیم فرزند پیامبر(ص) وفات کرد، پیامبر(ص) را حزنی شدید در برگرفت، عایشه گفت: «چرا بر این کودک می­گریی؟ او که فرزندت نبود، او فرزند خادمش جریح بود.»[22]

پیامبر(ص) از این گفته عایشه به شدت عصبانی ­شد و علی(ع) را فرا ­خواندند و امر به قتل جریح دادند؛ علی(ع) به مشربه ام­ابراهیم رفت، جریح قبطی در حیاط بود، علی(ع) در زد، جریح پیش آمد تا در را باز کند، پس چون علی(ع) را با صورت برافروخته دید به عقب برگشت و فرار کرد، علی(ع) در را شکست و وارد شد و او را تعقیب کرد، او از ترس بر بالای درخت نخلی رفت، علی(ع) نیز به دنبالش رفت پس چون جریح بر بالای درخت خرما رسید بادی وزید و عورتش نمایان شد و معلوم شد که او از آلت مردانگی بی­بهره است، پس علی(ع) برگشت و جریان را به رسول­ خدا(ص) اطلاع داد  بدین ترتیب ماریه از این اتهام تبرئه شد.[23]

  پس آیه نازل شد که «انّ الّذین جاءوا بالإفک عصبةٌ مّنکم لا تحسبوه شرّاً لّکم بل هو خیرٌ لّکم لکل امرئٍ مّنهم مّا أکتسب من الإثم و الّذی تولّی کبره منهم له عذابٌ عظیمٌ»

 مسلماً کسانی که آن تهمت عظیم را عنوان کردند گروهی(متشکل و توطئه ­گر) از شما بودند؛ اما گمان نکنید این ماجرا برای شما بد است بلکه خیر شما در آن است آنها هر کدام سهم خود را از این گناهی که مرتکب شدند دارند و از آنان کسی که بخش مهم آن را بر عهده داشت عذاب عظیمی برای اوست.[24]-[25]

    شکی نیست که متهم کردن ماریه قبطیه از مصادیق بارز تهمت ­زدن به زنان عفیف بوده است بر این اساس شیعه روایت کرده که آیات إفک در برائت ماریه نازل شده است.[26] در مقابل اهل سنت روایت کرده­اند که آیات درباره عایشه نازل شد که در جنگ بنی­ المصطلق از قبیله خزاعه نسبت ناروا به او دادند،[27] ماجرای إفک به این صورت در اکثر منابع اهل سنت و تعدادی از منابع شیعی آمده است با این وصف برخی از علماء و مفسران شیعه از جمله علی بن ابراهیم قمی متذکر این مطلب هستند و می­گویند ماجرای إفک درباره ماریه قبطیه بوده است.

    دیدگاه اهل سنت در باب حدیث إفک برخاسته از روایات متعددی است که از طرق مختلف از سوی روات و محدثین آنان نقل شده است؛ بر این روایات اشکالات زیادی وارد است که از جمله آنها می­توان به این موارد اشاره کرد:

1- مناقشه در سند و متن: سند احادیث مورد نظر یا مرسل یا معلق و یا منقطع است و آن­چه دارای سند متصلی است بر اساس اهل سنت ضعیف است و اعتماد برآن صحیح نیست؛ در محتوا نیز تناقضات متعدد و غیر قابل جمع وجود دارد.

2- اختلاف زمانی نزول آیات و قضیه إفک: آیات إفک حدوداً در سال هشتم هجری نازل شده و حال آن که ماجرای إفک در سال ششم و یا قبل از آن رخ داده. روایات نیز صراحت دارد که آیات در زمان وقوع إفک نازل شده و پس چگونه إفک در سال ششم باشد و آیات در سال هشتم نازل شود. در نتیجه نسبت دادن آن به عایشه دشوار به نظر می­آید.

اما در مورد ماریه قراین نزدیکتری وجود دارد. از جمله:

1- سال و محل و ولادت ابراهیم همان سال نزول آیات إفک است.

2- تمام کتب تاریخی اهل سنت به شکل متفاوتی جریان تهمت به ماریه را نیز نقل کرده­اند و به این مسأله اذعان دارند که در این بین روایت واقدی به شکل ویژه­ای قابل مطابقت با آیات إفک است.[28]

 

خاتمه

   اگر تاریخ نتواند با داده­های خود همسری ماریه را برای پیامبر(ص) ثابت کند، روایاتی هم چون پرده­زدن و سخن گفتن از وراء حجاب، معرفی پیامبر(ص) به عنوان داماد قبطیان، و حرام شدن او بر مردان هم چون سایر زنان پیامبر(ص) این مطلب را می­رساند که وی هم­ردیف و هم­شأن سایر همسران بوده و نزد رسول­خدا(ص) جایگاه خاصی داشته است.

 

علاقمندی اهل بیت(ع) به ماریه 

   امیرالمؤمنین علی(ع) و فاطمه زهرا(س) نیز توجه ویژه­ای به ایشان داشتند، چنان که گفته­اند؛ پس از ولادت ابراهیم، امیرالمؤمنین(ع) بسیار خوشحال شدند. ایشان همواره حامی ماریه بودند خود شخصاً به امور ایشان رسیدگی می­نمودند. امیرالمؤمنین نسبت به ماریه تعصب خاصی داشتند،[29] چنانچه گذشت موضوع رسیدگی به تهمت     ماریه را هم علی(ع) پیگیری کرده بودند.

 

اوصاف اخلاقی

   ماریه بانویی پاک،[30]دیندار و از زنان صالح، نیکوکار، شایسته و مورد توجه و علاقه رسول­خدا(ص) بود[31] و مورخان و سیره نگاران او را به حسن دینش ستوده­اند[32] پیامبر(ص) در بیانی علاقه خود را به این بانو چنین اظهار می­دارند: « آن گاه که مصر را فتح کردید با آنها به خوبی برخورد کنید چون من داماد آنها هستم».[33]

 

زندگی ایشان پس از وفات پیامبر اکرم(ص)

   از زندگی و احوالات و چند و چون زندگی ایشان پس از وفات پیامبر(ص) خبر چندانی به ما نرسیده است. تنها می­دانیم که بعد از وفات رسول­خدا(ص)، ابوبکر مقرری ای برای او در نظر گرفت؛ پرداخت این مقرری پس از مرگ ابوبکر توسط عمر بن خطاب نیز ادامه یافت.[34]

 

وفات

   سرانجام وی در زمان خلافت عمر در محرم سال 16 هجری وفات یافت.[35] عمر، مردم را برای تشییع جنازه­ی او خبر کرد و بر وی نماز خواند و در بقیع به خاک سپرده شد.[36]

 

 

 

---

[1]. ابن عبدالبر؛الاستیعاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجبل، چاپ اول، 1992،ج4، ص1912.

[2]. بلاذری؛ انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار وریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1996،ج1، ص449.

[3]. یاقوت حموی؛ معجم البلدان، بیروت، دارصادر، چاپ دوم، 1995،ج1، ص249 و ابن سعد؛ طبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطاء، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1990،ج1، ص107 و زرکلی، خیرالدین؛ الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، 1986،ج5، ص225 و ابن هشام؛ السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفه، بی­تا،ج1، ص191.

[4]. طبقات الکبری، پیشین، ص107 و انساب الاشراف، پیشین، ص448 و طبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1378، ج11، ص617

 ابن قتیبه؛ المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، 1992، ص312 و  طبقات الکبری، پیشین، ص107 و انساب الاشراف، پیشین،ص449 و تاریخ طبری، پیشین، ص617.

[6]. انساب الاشراف، پیشین،ص449.

[7]. طبقات الکبری، پیشین، ص200 .

[8]. ابن کثیر؛ البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، 1407،ج5، ص304.

[9]. انساب الاشراف، پیشین،ص449 و تاریخ طبری، پیشین، ص617 و ابن اثیر؛ اسدالغابه،  بیروت، دارالفکر، 1989،ج8، ص311.

[10]. طبقات الکبری، پیشین، ص107 و الاستیعاب، پیشین، ص1912 و تاریخ طبری، پیشین، ص617.

[11]. طبقات الکبری، پیشین، ص107 و تاریخ طبری، پیشین، ص617.

[12]. طبقات الکبری، پیشین، ج1، ص107 و اسدالغابه، پیشین،ج8، ص311.

[13]. طبقات الکبری، پیشین، ج8، ص171 و انساب الاشراف، پیشین،ص450 و عسقلانی، ابن حجر؛ الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415، ج8، ص311.

[14]. طبقات الکبری، پیشین، ج8، ص182 و صالحی دمشقی، محمد بن یوسف؛       سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1414، ج9، ص60.

[15]. طبقات الکبری، پیشین، ج8، ص151 و  مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، بیروت،   دار صادر، 1404،ج22، ص229.

[16]. سوره تحریم، آیه1.

[17]. سید جمیلی؛ نساء النبی، بیروت، دار المکتبة الهلال، 2003،  ص137 – 138.

[18]. انساب الاشراف، پیشین،ص449 و طبقات الکبری، پیشین،ج1، ص107 وج8، ص171.

  .[19]تاریخ طبری، پیشین، ص617 و 71 و البدایه و النهایه، پیشین،ج5، ص304 و   انساب الاشراف، پیشین، ص449 و طبقات الکبری، پیشین،ج1، ص108 و ابن جوزی؛ المنتظم، تحقیق محمد عبدالقادر عطاء و مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1992،ج3، ص345.

[20]. انساب الاشراف، پیشین،ص450 و یعقوبی؛ تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، چاپ دوم، 1988،ج2، ص87 و طبقات الکبری، پیشین،ج8، ص172.

[21]. انساب الاشراف، پیشین،ص450.

[22]. قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر قمی، قم، جزائری، چاپ سوم، 1404،ج2، ص99-100 و شیخ مفید؛ رسالة حول خبر ماریه، تحقیق مهدی الصباحی، هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413، ص16.

[23]. تفسیر قمی، پیشین،ج2، ص99-100 و رسالة حول خبر ماریه، ص17 و       انساب الاشراف، پیشین،ص450  و الاستیعاب، پیشین، ص1912 .

[24]. نور – آیه 11.

[25]. تفسیر قمی، پیشین، ج2، 99.

[26]. همان.

[27]. طبقات الکبری، پیشین، ج2، ص50 و تاریخ طبری، پیشین، ج2، ص611 و بیهقی، ابوبکر؛ دلائل النبوه، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1405، ج4، ص65 و ...  .

 .[28] العاملی، جعفر مرتضی؛ حدیث الافک، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1400، ص72 و 137.

[29]. بحارالانوار، پیشین،ج22، ص236.

[30]. تاریخ طبری، پیشین، ج3، ص22.

[31]. البدایه و النهایه، پیشین،ج7، ص74.

[32]. طبقات الکبری، پیشین، ج1، ص107.

[33]. معجم البلدان، پیشین،ج5، ص138.

[34]. انساب الاشراف، پیشین، ص450 و تاریخ طبری، پیشین، ج11، ص618 و  طبقات الکبری، پیشین، ج8، ص174 و المنتظم، پیشین، ج4، ص218.

[35]. تاریخ طبری، پیشین، ج11، ص618 و المنتظم، پیشین، ج4، ص218.

[36]. همانها و الاستیعاب، پیشین، ص1912 و انساب الاشراف، پیشین،ص453.