فرهنگ و ایدئولوژی ایران در سده۱۰
چیرگی عرب ها بر ایران باعث تسلط زبان و ادبیات عرب از لحاظ علمی و هنری در سرتاسر ایران گردید. ضمن نیمه سده هشتم در ایران احساسات میهن پرستی اوج گرفت- شعوبیه با رواج فرهنگ عربی و حتی گاهی با تسلط سیاسی اعراب به مخالفت برخاستند.
اما خود شعوبی ها ناگزیر به زبان عربی چیز می نوشتند.
ضمن سده نهم در ایران ادبیات زبان فارسی کنونی(دری) رواج یافت، ادبیات این زبان از محاوره فارسی یا تاجیکی گرفته شد. در سده دهم زبان فارسی کنونی فراوان گسترش یافت و اشعاری به این زبان سروده شد، اما در اواسط سده دهم این روند تا مرحله ادبیات علمی پیش رفت، اگرچه مقداری از واژه ها و صرف نحو زبان عربی در آن وارد گردید.
آثار منظوم فارسی آنزمان(مهمترین آنها اشعار رودکی و دقیقی بودند) به عنوان سرمایه ای از ادبیات فارسی و تاجیکی محفوظ ماندند. زبان فارسی جدید به عنوان یک زبان ادبی نه تنها در ایران، آسیای میانه و آذربایجان بلکه در قلمرو سلجوقیان آسیای صغیر و مسلمانان هند نیز رواج یافت.
بزرگترین شاعر فارسی زبان که آثارش اهمیت جهانی یافت فردوسی بود(۹۳۴- ۱۰۲۵). مضمون اثر شعری عظیم او بر پایه حماسه های قهرمانی چهره های تاریخی ایران باستان است که از«خواتای نامک» زمان ساسانیان گرفته شده و بگونه شاعرانه ای ساخته و پرداخته گردیده و به نام«شاهنامه» عرضه گردیده است.
از شاعران بزرگ سده نهم: فرخی پسر یک تن برده، غزل سرای بی همتا؛ فخر الدین گرگانی که داستان«ویس و رامین» را به نظم درآورده است، می باشند. عمر خیام ریاضی دان، کیهان شناس، شاعر- فیلسوف آزاداندیش ظهور کرد و به سال۱۱۳۱ درگذشت. مهمترین شاعر قصیده سرا انوری بود که به سال۱۱۹۱ درگذشت؛ خاقانی شیروانی به سال۱۱۹۹ درگذشت. آثار نظامی گنجوی نابغه رمان نویس(۱۱۴۱- تقریبا۱۲۰۳)، به نام«خمسه» از شهرت جهانی برخوردار است. در سده۱۱ صوفیگری(گرایش عرفانی در مذهب اسلام) در شعر فارسی نفوذ کرد، صوفیگری پیوند ناگسستنی با حرکت ریاضت و تارک دنیائی اسلام دارد. مرام درویشی ضمن تبلیغاتی که درباره چشم پوشی از نعم دنیائی می کرد، ثروت جاه و جلال، عیش ونوش طبقه حاکم را محکوم می شمرد، اگرچه پیکاری منفی به شمار می رفت، اما اعتراض طبقات پائین را علیه دستگاه برمی انگیخت. در فاصله سده های۱۱- ۱۵، صوفیگری به میزان گسترده ای در ایران رواج داشت، قسمت عمده پیروان این مرام در شهرها بودند و بعدها در روستاها هم رایج شد. جهان بینی جهانگرد، شاعر و فیلسوف ایرانی ناصر خسرو(۱۰۰۴- ۱۰۸۸) آمیخته ای از صوفیگری و عقاید اسماعیلیان بود.
در اشعار نظامی گنجوی نفوذ پندار صوفیگری به چشم می خورد.
یکی از شخصیت بزرگ علمی بیرونی(۹۷۳- ۱۰۴۸) بود. او دانشمندی جامع به شمار می رفت، تألیفاتی درباره ریاضیات،کیهان شناسی، علوم طبیعی، جغرافیا و تاریخ از او به جای مانده است. یکی دیگر از دانشمندان جامع و فیلسوفان بزرگ ابو علی ابن سینا بود(او را در اروپای غربی اوتیزنا می نامند،۹۸۰- ۱۰۳۷). اثرش به نام«قانون دانش پزشکی» ازجمله بهترین تألیفات در زمینه پزشکی بود؛ این کتاب از عربی به لاتین ترجمه شده و تا پیش از نیمه سده هجدهم میلادی به عنوان بهترین راهنمای دانش پزشکی در سرتاسر اروپا به کار می رفت. پندارهای فلسفی ابن سینا در کتاب معروفش به نام«شفا» بیان شده است.
ضمن سده های۹- ۱۱ معماری ایران از پیشرفت چشم گیری برخوردار بود. ساختمان های مساجد به شکل های مربع یا قائم الزاویه با سرسراها و سردرهای بلند بنا گردیدند.
در سده های۱۱- ۱۲ نماهای این ساختمانها به شکل گنبدهای هرمی شکل بنا گردیدند. از میان بناهای باقیمانده، مقبره قابوس که به شکل کثیر الاضلاع ساخته شده و پوشش آن گنبد خیمه مانندی است، قابل ذکر است. مصالح اصلی ساختمانهای مهم در ایران آجر پخته بود.
اما بگونه ایکه جغرافی نویس های سده دهم آگاهی می دهند بیشتر از مردم شهری معمولی در ساختمانهای گلی یا خانه هائیکه با خشت خام بنا شده بودند، زندگی می کردند. نمای بیرونی این ساختمانها با آجر پخته یا گچ کاری تزئین می شد. بعد برای تزئین نمای ساختمانها، موزائیک های شفاف لعاب دار یا گچ بری های نقش دار رنگارنگ به کار می رفت.
ضمن سده های۱۰- ۱۲ در ایران پیشرفت مهمی در زمینه صنایع هنری انجام گرفت- تولید پارچه های نقش و نگاردار، ساختن ملیله دوزی های زینتی از طلا و نقره، قالیبافی، ساختن ظروف نقره ای، برنزی و مسی با کنده کاریهای زینتی و به ویژه تولید صنایع کاشی- کاری از آنجمله اند- تولید ظروف لعابی ظریف و چل چراغهای بدل چینی نیز قابل توجه است.
یکی از پدیده های چشم گیر فرهنگی در ایران افزایش شماره کتابخانه های عمومی درباری بود. کتابخانه های شیراز، اصفهان، همدان، ساوه، ری، نیشابور و مرو شهرت داشتند. مدارس عالی- مدرسه- معروف در اصفهان، ساوه، ری، نیشابور(مدرسه نظامیه که به وسیله نظام الملک بنیان گذاری شد)، مرو و بلخ وجود داشتند.
برگرفته از کتاب تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز ترجمه کیخسرو کشاورزی.
منبع این انتشار:نیو حرف
