دانلود کتاب فرهنگ توفیق _ نخستین دیکسیونر فکاهی در دنیا

خاطرات …

یادها و عبور ِ بی بازگشت ِ از کنار ِ آن .

یادهایی  چه شیرین چه تلخ از ورای ِ کودکی و جوانی ِ ما خردسالان و جوانان ُ و کهنسالان ِ دیروز

بر ما نشست و خمیدیم همچون شاخه ای در برابر ِ ضربات ِ بی امان ِ تند بادِ عمر…

دانلود مجله با لینک مستقیم

تعداد صفحات : ۱۵۳

حجم فایل : ۴.۴۶ مگابایت

توضیحات تکمیلی 
دوره نخست

نخستین شماره توفیق در سال ۱۳۰۱ منتشر شد و انتشار آن در سه دوره ناپیوسته ادامه یافت. دوره نخست از ۱۳۰۱ تا ۱۳۱۸ به مدیریت حسین توفیق بود که با در گذشت وی در ۱۳۱۸ به پایان رسید.

توفیق در اوایل این دوره، نشریه‌ای جدّی بود. مطالبی در مورد مسائل دینی، اخلاقی و ادبی و گاه فکاهی نیز در آن چاپ می‌شد. از اواسط سال پنجم، با کسب امتیاز چاپ کاریکاتور در آن، بیشتر صورت فکاهی گرفت و پس از مدتی کاملاً ادبی شد.
طی شش سال فعالیت ادبی، مطالب توفیق منظوم بود در صفحه نخست، ستون ثابتی با عنوان «شادروان فتحعلی خان صبا» مشتمل بر اشعار وی و آثاری از حسین توفیق نیز در این صفحه چاپ می‌شد و مسابقه ادبی نیز برگزار می‌گردید. از اوایل سال ۱۳۱۷، توفیق دوباره به صورت فکاهی درآمد و مسئله ازدواج و تشویق جوانان به آن، از مضامین اصلی آن بود.

تقارن نخستین دوره توفیق با حاکمیت رضاشاه پهلوی (۱۳۰۴ – ۱۳۲۰)، سبب شد که مطالب نشریه با سانسور همراه شود، اما در دوره‌های بعد این مشکل وجود نداشت. توفیق در این دوره بیشتر به مسائل اخلاقی و اجتماعی می‌پرداخت و ازینرو بدون وقفه منتشر می‌شد.

دوره دوم

پس از مرگ حسین توفیق با مدیریت فرزندش محمدعلی توفیق آغاز شد و تا کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ ادامه یافت. این دوره خصوصاً پس از شهریور سال ۱۳۲۰، با حاکمیت فضای باز سیاسی و رهایی مطبوعات از اختناق همراه بود. ازینرو مطالب توفیق همانند اغلب جراید سیاسی و انتقادی شد اما به صورت فکاهی.

بی ثباتی سیاسی به سبب ناپایداری دولتها دستمایه اصلی توفیق برای انتقاد روزافزون از دستگاه حاکم بود که به توقیفهای مکرر آن نیز انجامید. دلایل توقیف متعدد بود از جمله در اسناد سالهای ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ آمده‌است که فرمانداری نظامی مندرجات نشریه توفیق را خلاف مصالح کشور و سیاست دولت تشخیص داده و دستور توقیف آن را به شهربانی کل کشور صادر کرده‌است.[۱]

موضوع اصلی توفیق انتقاد از عملکرد نخست وزیران بود و برای آنان نامهای طنزآمیز می‌ساخت انتقادهای طنزآمیز مداوم از عبدالحسین هژیر نخست وزیر ایران در سال۱۳۲۷ شمسی، توقیف دو هفته‌ای (از ۹ تا ۲۳ تیر ۱۳۲۷) توفیق را درپی داشت که در این فاصله روزنامه دنیای امروز با مدیریت حسین فرشید به جای آن منتشر شد (رجوع کنید به ش ۱، ۱۶ تیر ۱۳۲۷). نوروز ایران به مدیریت ع. نوروزی و مستحکم به مدیریت اسداللّه زکی زاده شبستری نیز با درج عبارت «توفیق توقیف است» در پیشانی نشریه پیام توفیق را انتقال می‌دادند. در مواقع توقیف پرچم توفیق در دفتر توفیق و برخی از نمایندگان فروش در شهرستانها به صورت نیمه افراشته در می‌آمد.

خط مشی توفیق در دهه ۱۳۲۰ شمسی ضداستعماری بود که در سالهای بعد نیز ادامه یافت این جهت گیری توفیق را جزو جراید چپ قرار داده بود. در سال ۱۳۲۹ شمسی، دوره نخست وزیری حاجی‌علی رزم‌آرا در فهرست شهربانی کل کشور توفیق در جرگه جراید متمایل به چپ قرار داشت که دولت در صدد جلوگیری از انتشار آنها بود.[۲] توفیق در سالهای اوج گیری جنبش ملی شدن صنعت نفت، ضمن حمایت از ملی شدن نفت و شیلات همچنان از دولتها انتقاد می‌کرد.

توفیق از درگیری با دربار پرهیز می‌کرد ولی در بحبوحه وقایعی که به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ انجامید، در مقاله‌ای با عنوان «فتنه روسیاه»، با تندی از شاه محمدرضا پهلوی انتقاد کرد. محمدعلی توفیق به سبب این تندروی مغضوب گردید و در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دفتر روزنامه توفیق و خانه اش تاراج شد و خودش به قلعه فلک الافلاک در خرم آباد و جزیره خارک تبعید گردید و پس از یک سال آزاد شد مشروط بر آنکه فعالیت سیاسی نکند [۳]پس از کودتا فهرست جرایدی که اجازه فعالیت داشتند، منتشر شد ولی نام مجله توفیق در آن نبود (کوهستانی نژاد، ص ۸۹). به این ترتیب انتشار توفیق تا پایان سال ۱۳۳۶ شمسی، به مدت چهار سال و هفت ماه، متوقف شد.

دوره سوم

توفیق از ۲۹ اسفند سال ۱۳۳۶ شمسی با مدیریت حسن توفیق و همکاری برادرانش حسین و عباس، نوه‌های عمه محمد علی توفیق(تغییر نام خانوادگی از دوزنده به توفیقی) آغاز شد و تا سال ۱۳۵۰ شمسی ادامه یافت. در این دوره ظاهر نشریه تغییراتی کرد، از جمله جلدش رنگی و صفحاتش بتدریج بیشتر شد. سرمقاله شماره نخست دوره سوم حکایت از وضع جدیدی داشت و به خواننده می‌فهماند که به سبب محدودیتهایی قادر به درج هر مطلبی نیست (رجوع کنید به ش نوروز، ۲۹ اسفند ۱۳۳۶، ص ۲). همچنین درج عبارت «توفیق روزنامه ایست ملی و مستقل که به هیچ حزب و دسته و جمعیتی بستگی ندارد» و «ارگان رسمی حزب خران» در پشت جلد وابسته نبودن توفیق به گروههای سیاسی را یادآور می‌شد تا محدودیتهای گذشته تکرار نشود. شماره نخست با استقبال مردم مواجه شد به طوری که سهمیه شهرستانها در تهران توزیع گردید. در شماره نخست به جای اسم اصلی نشریه عنوان «روزنامه فکاهی» آمد، زیرا هفته نامه توفیق همچنان توقیف بود.

توفیق در دهه‌های سال ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی با مضامین سیاسی و اجتماعی، رونق دهه ۱۳۲۰ شمسی را یافت. سرمقاله‌ها با امضای «کاکاتوفیق» و دیگر مطالب آن با انتقادی طنزآمیز به اوضاع اجتماعی چون گرانی و بیکاری و عملکرد شهرداری و شرکت واحد و مانند اینها، نوشته می‌شد (برای نمونه رجوع کنید به«شیکر میون کلوم سرلک شهر تار تهران»، سال ۴۴، ش ۱۴، ۱۷ تیر ۱۳۴۴، ص ۱۴؛ «وزارت بیکاری»، سال ۴۴، ش ۱۸، ۱۴ مرداد ۱۳۴۴، ص ۲؛ «ساده‌ترین مبارزات با گرانی»، سال ۴۴، ش ۳۲، ۲۰ آبان ۱۳۴۴، ص ۲؛ «اخطار به مسافرین اتوبوس»، سال ۴۴، ش ۴۱، ۳۰ دی ۱۳۴۴، ص ۱۳).

شخصیتهای توفیق

شخصیتهای اصلی توفیق، کاکاتوفیق، گشنیزخانم (عیال کاکا)، ممولی (میمون کاکا) و ملت بود. مضمون سیاسی کاریکاتورهای روی جلد، غالباً به قلم حسن توفیق و ناصر پاکشیر، متوجه دولت (خصوصاً شخص نخست وزیر و وزرا و وکلا) یا سیاستهای آمریکا و انگلیس و اسرائیل بود. مشی سیاسی توفیق در این دوره حمایت از ملل محروم بود، چنانکه هنگام جنگ در ویتنام با مطالب و کاریکاتورهای ضدآمریکایی از مردم ویتنام پشتیبانی می‌کرد (برای نمونه رجوع کنید به سال ۴۶، ش ۱۳، ۳۰ خرداد ۱۳۴۶، روی جلد؛ سال ۴۶، ش ۳۳، ۱۸ آبان ۱۳۴۶، روی جلد). همچنین نشر مطالب ضداسرائیلی خصوصاً هنگام جنگ اعراب و اسرائیل، در حالی صورت می‌گرفت که دولت ایران از حامیان اصلی اسرائیل بود. توفیق هر سال از بین کاریکاتورهای چاپ شده در نشریات کشور، سه کاریکاتور را با مضامین سیاس، اجتماعی، فکاهی، به عنوان بهترین کاریکاتور انتخاب و در شماره ویژه سیزده به در چاپ می‌کرد.

از موضوعهای همیشگی توفیق، ارائه چهره نادان و عقب افتاده از نمایندگان مجلس بود که مجلس را نهادی سخیف معرفی می‌کرد. نخست وزیران نیز دستمایه اصلی کاریکاتورهای توفیق بودند. در این دوره علاوه بر کاریکاتورهای سیاسی، کاریکاتورهایی با پیامهای اجتماعی چاپ شد که حکایت از فساد ادارات و دستگاههای دولتی و شرکتها می‌کرد. گروه بندی مطالب توفیق و نسبت مندرجات آن به یکدیگر بدینگونه بود: کاریکاتور ۴۰٪، سرمقاله ۵ر۳٪، اشعار فکاهی ۱۰٪، اخبار در قالب شعر ۱٪، اخبار و مطالب اشتباهی خنده دار جراید خصوصاً دو روزنامه اطلاعات و کیهان ۱٪، انتقاد از (به تعبیر توفیق انگولک) جراید کمتر از ۱٪، مناجات، جدول فکاهی و ته مقاله هرکدام کمتر از ۱٪، خبرهای شهرستانها کمتر از ۱٪، قصه برای کودکان به شعر ۱٪، «نامه‌های یک ایرانی» که به صورت مسلسل چاپ می‌شد ۵ر۳٪، آگهی به زبان فکاهی و طنز بین ۷ تا ۱۲٪ و بقیه آن نیز مطالب مختلف روز (برزین، ص ۸۳). توفیق از درج آگهی‌های دولتی امتناع می‌کرد ضمن آنکه هر آگهی غیردولتی را نیز چاپ نمی‌کرد.

همکاران توفیق

از همکاران توفیق که بیشتر آنان با نام مستعار فعالیت می‌کردند، می‌توان به این افراد اشاره کرد:

رضا ابهری (کبوتر قاصد)، غلامرضا کیانی (اجل معلق)، پرویز نامدار (اردک میرزا)، عباس فرات (ابن جنی)، حسین حسینی (خروس اخته)، عمران صلاحی (بچه جوادیه، زرشک، ابوطیاره)

کیومرث صابری فومنی، پروین کرمانی، ابوالقاسم حالت، پرویز خطیبی، یوسف خسروپور، حسین فرزام بهبودی، و حسین توفیق نیز در دوره‌های مختلف سردبیر توفیق بودند.

در سال ۱۳۴۳ شمسی بعضی از همکاران توفیق، نظیر منوچهر محجوبی و بهمن رضایی و اسداللّه شهریاری، از آن جدا شدند و به مجله تهران مصور پیوستند و ضمیمه طنزی به نام کشکیات برای آن منتشر کردند (محمدرفیع ضیایی، مصاحبه مورخ ۱ اسفند ۱۳۷۹).

در سال ۱۳۶۹ شمسی، تعدادی از طنزنویسان توفیق، چون کیومرث صابری فومنی (متوفی اردیبهشت ۱۳۸۳) و پروین کرمانی و ناصر پاکشیر، هفته نامه گل آقا را به مدیریت کیومرث صابری فومنی منتشر کردند.[۴]

گفتــه‌ها از توفیق

توفیق در دوره نخست وزیری امیرعباس هویدا (۱۳۴۳ – ۱۳۵۶شمسی)، انتقادهای طنزآمیز خود را متوجه وی و دولتش کرد. هویدا نیز درصدد برآمد که نشریه فکاهی دیگری را که بر آن نظارت داشته باشد، در مقابل توفیق، عَلَم کند؛ ازینرو، امتیاز مجله فکاهی کاریکاتور را به محسن دولّو واگذار کرد و تعدادی از طنزنویسان توفیق در آن مجله مشغول شدند (بهزادی، ج ۳، ص ۳۴۲؛ حسین توفیق، مصاحبه مورخ ۲۱ آبان ۱۳۸۱). توفیق همچنان موفق بود تا اینکه در تیر ۱۳۵۰ به دستور هویدا برای همیشه بسته شد، هرچند مقامات دولتی سند و مدرکی دالّ بر تعطیلی توفیق به جا نگذاشته‌اند، ولی مسئولان توفیق برای دستیابی به اسناد توقیف، نامه‌هایی به شهربانیهای کشور فرستادند. پاسخ شهربانیها به همراه تعدادی صورت مجلس، حاکی از توقیف نشریه توفیق از سوی دولت به علت اهانت به نخست وزیر بود. اعتراض تعدادی از حامیان توفیق، از جمله عبداللّه انتظام، به نخست وزیر نیز در این خصوص مؤید همین امر است (برای اطلاع از اسناد رجوع کنید به فریده توفیق، ص ۱۹۶، ۲۱۱ـ۲۲۱).

گفته می‌شود تعطیلی توفیق به دستور مستقیم شاه بود و آن نیز به علت خشم شاه از کاریکاتوری بود که ایران را به شکل گورستانی از اشباح ترسیم کرده بود. هر چند اهمیت توفیق چنان بود که هویدا بدون اجازه شاه آن را توقیف نمی‌کرد (میلانی، ص ۳۳۵) ولی در حقیقت علت اصلی تعطیلی توفیق همسو نبودن شیوه آن با سیاستهای حکومتی و انتقادهای روزافزون از دستگاه حاکم بود (حسین توفیق، مصاحبه مورخ ۲۱ آبان ۱۳۸۱). پس از گذشت چند ماه از تعطیلی توفیق، شماره‌هایی از آن مخفیانه منتشر شد که موجب خشم شاه و بازخواست مسئولان گردید (علم، ج ۲، ص ۲۴۳). به رغم ارسال نسخه‌هایی از آن به مراجع قانونی و کتابخانه‌های رسمی، در مهر ۱۳۵۱ با استناد به تبصره دو، مادّه پنج قانون مطبوعات که تصریح می‌کرد اگر روزنامه‌ای تا یک سال منتشر نشود امتیازش لغو می‌شود، امتیاز توفیق لغو شد و چاپخانه آن نیز تعطیل گردید (رجوع کنید به فریده توفیق، ص ۱۹۶، ۲۴۶، ۲۵۵، ۲۵۷). توفیق در ضمن فعالیت مطبوعاتیش چهارده نوع کتاب، از جمله توفیق فکاهی ماهانه و سالنامه فکاهی توفیق و آلبوم توفیق را نیز منتشر می‌کرد. فرهنگ توفیق نیز که کتابی است حاوی بیش از چهار هزار واژه فکاهی از جمله انتشارات آن بود.

علی شریعتی طنزها و شیوه آن را ستوده‌است (رجوع کنید به ص ۹۱ – ۹۲)، دکترمحمد مصدق از آن به عنوان بهترین مجله یاد کرده و محمدعلی جمال زاده نیز آن را در حکم آیینه‌ای دانسته که در آن چهره عامیانه معشوقه اش (زبان فارسی) را می‌یابد (همان، ص ۲۸۲).

دوره توفیق در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تماشاگه مطبوعات، کتابخانه وزارت فرهنگ و ارشاد، کتابخانه مجلس، و خانه مطبوعات در تبریز، نگهداری می‌شود.