جشن بهمنگان

بهمن به معنى اندیشه نیک است و هماورد و دشمن او اکومن یا اکمن دیو یعنى اندیشه ناپاک است.

از دیگر دیوان مخالف بهمن، ایشمه (خشم) و آز (غلط اندیش) است.
بهمن راست کرداران پرهیزگار را به بهشت مى پذیرد. در ادبیات پهلوى بهمن نخستین آفریده اهورامزداست. یعنى بهمن است که زرتشت را به هنگام زادن نگهبانى مى کند و از آسیب دیوان رهایى مى بخشد.

گمان بر این است که بهمن درگاهان زرتشت جانشین مهر، ایزد بزرگ آریائیان شده است. او پشتیبان حیوانات سودمند در جهان است و با ایشان نیز سروکار دارد.

(شناخت اساطیر ایران/ جان هیلنز/ ص ۷۳)

چون بهمن پاسبانى چارپایان سودمند در عالم جسمانى را به عهده دارد، در جشن بهمنگان یا بهمنجه از کشتار حیوانات و خوردن گوشت آنان خوددارى مى شود.

زرتشتیان روزهاى وهمن (دوم)، ماه (دوازدهم)، گوش یا گئوش (چهاردهم)، رام (بیست و یکم) را روزهاى نَبُر مى نامند و هر ماه در چهار روز نامبرده نبر نگه مى دارند.

به این معنى که در این روزها گوسفند و دیگر حیوانات سودمند را ذبح نمى کنند و گوشت آنها را نمى خورند.

(مراسم مذهبى و آداب زرتشتیان/ موبد اردشیر آذرگشسب/ ص ۲۳۹)

در روایاتى آمده است که جشن بهمنگان جشن پدران و مردان درست کردار است. پدران و مردانى که همواره در تخصیص روزها و بزرگداشت ها نادیده گرفته شد ه اند. اینک همه تلاش ها و راست کردارى هایشان را پاس مى داریم به پاس جشنى کهن و باستانى که نیاکان ما هیچ گاه مادران و پدران را از یاد نبرده بودند.

بسیارى از دانشمندان و مورخان از دین زرتشت به عنوان نخستین دینى که به حفظ محیط زیست توجه کرده است، یاد مى کنند به طورى که وسواس ایرانیان زرتشتى در پاک نگه داشتن آب، خاک و آتش همواره زبانزد یونانیان بوده است.

هرودوت و گزنفون درباره آن مى نویسند:

ایرانیان هیچ چیز آلوده و کثیفى را در آب نمى ریزند و در پاک نگاه داشتن خاک و زمین مراقبت مى کنند. دکتر فرهنگ مهر در کتاب «فلسفه زرتشت» به شش فروزه بزرگ اهورامزدا در گات ها اشاره مى کند که به صورت گروهى«امشاسپنتا» نام دارد و فرشته هاى پاسداران محیط زیست و آدمیان نام گرفته اند و هر یک پشتیبان یکى از عناصر و یا موجودات طبیعى و حامى چیزهاى متعلق به آدمى شده اند.

اولین فرشته «وهومن» یا بهمن فرشته پاسدار «حیوانات» و نگهدارنده «سلامت اندیشه» در آدمى است.

«اشا» پاسدار آتش، «خشترا» پاسدار فلز، «آرمیتى» یا اسفند پاسدار زمین، «هاروتات» یا خرداد پاسدار آب و «امرتات» یا مرداد پاسدار گیاهان نام گرفته اند.

ایرانیان همه ساله به مناسبت همزمانى روز بهمن در ماه بهمن جشنى به نام «بهمنگان» یا بهمنجه برپا مى کردند و از آنجا که معتقد بودند فروزه پاک و جاوید بهمن در جهان مادى موکل حیوانات است در این جشن بیش از هر جشن و آئین دیگرى به رعایت حقوق حیوانات و پرهیز از خوردن گوشت آنها توجه نشان مى دادند.

اگرچه برخى از آداب و رسوم این جشن زیبا از یاد رفته و به ما نرسیده ولى خوشبختانه بخش عمده اى از این مراسم به واسطه آثار مکتوب تاریخ نگاران و نویسندگان دوره اسلامى همچون ابوریحان بیرونى، اسدى توسى، فرخى، منوچهرى و عثمان مختارى در گذر زمان از یاد نرفته چنان که از این آثار برمى آید، این جشن تا پیش از حمله مغول در ایران به صورتى فراگیر موسوم بوده و آداب و تشریفات آن رواج عام داشته و حتى پس از آن دوران نیز به صورت پراکنده برگزار مى شده است.

•بهمن روزى براى حیوانات و اندیشه هاى نیک

رعایت حقوق حیوانات در بین زرتشتى ها تا قرن ها چنان در میان مردم این سرزمین ریشه دوانده بود که جزیى جدانشدنى از فرهنگ مردم به حساب مى آمد و مردم در همه مراسم و آئین ها به نوعى پایبندى خود را به این فرهنگ پیشتاز نشان مى دادند و در نهادینه شدن آن کوشا بودند و به هر بهانه و به هر مناسبت در هر جشن و آئینى علاقه خود را به این باورها بروز مى دادند. آنان در هر ماه ۴ روز یعنى در روزهاى بهمن _ ماه _ گوش و رام که روزهاى «نَبُر» نامیده مى شدند از کشتار و بریدن سر حیوانات و نیز مصرف گوشت آنها خوددارى مى کردند با این حال روز بهمن از جایگاه برجسته ترى برخوردار بود.

بهمن در اصل یکى از صفات جاودان خداوند یکتا است و ضمن اینکه نام دومین ماه زمستان نیز هست.

دومین روز هر ماه را نیز بهمن مى نامیدند.

در این روز که براساس تقویم رسمى امروزى برابر با ۲۶ دى ماه خواهد بود ایرانیان بیش از هر روز دیگر به رعایت حقوق حیوانات و عدم کشتار آنها توجه نشان داده و در عوض مراسم پختن آش و مصرف غذاهاى گیاهى همچون نان و پنیر و سبزى، نوشیدن شیر و شربت هاى گیاهى بسیار رایج و معمول بوده و در خانه بزرگان و بسیارى از خانواده ها دیگ آشى آماده و مهمانى برپا بوده است.

آشپزها اغلب در این روز آش ویژه اى پخته و در معرض فروش مى نهاده اند. در این آش از هر نوع حبوب و سبزیجات تازه استفاده مى شد و در عوض از مصرف غذایى که با گوشت تهیه مى شد، پرهیز مى کردند. یکى دیگر از مراسم این روز پوشیدن لباس سفید بود.

پوشندگان لباس سفید در حقیقت با این عمل سمبلیک بیزارى و برائت خود را از هرگونه ناپاکى و پلیدى، خونریزى و کشتار و آزار و اذیت حیوانات نشان داده و با دسته هاى گل سفید به دیدار یکدیگر مى رفتند و این گل ها را به یکدیگر تقدیم مى کردند. نشان یا آرم ویژه این روز خاص «خروس» بود چون باور داشتند که از میان حیوانات این خروس است که همانند سروش با بانگ هوشیارى دهنده و بیدارکننده خود نویدبخش روزى روشن با اندیشه اى روشن و سپید بوده و آنان را به سپیدى، روشنى و پاکى در اندیشه و عمل و بیزارى از خونریزى و کشتار حیوانات و پایمال نکردن حقوق آنها فرامى خواند.

جشن بهمنگان جشن بزرگ و با اهمیتى بود که تنها یکى از جلوه ها و ویژگى هاى آن توجه به حقوق حیوانات بود و این به خاطر ژرفنا و گستردگى این فروزه و نیز گوناگونى جلوه هاى مادى و معنوى بسیارى است که بهمن آنها را در برمى گیرد.

در کتاب اوستا به ترب در هات ۳۹ ، ۴۹ و ۷۱ درباره این روز آمده است:

اینچنین مى ستاییم ... روان هاى چهارپایان را که مایه زندگى ما هستند که ما براى آنهاییم و آنها براى مایند. روان هاى جانوران سودمند دشتى را مى ستاییم (هات ۳۹) آب هاى روان و مرغ پران را مى ستاییم ... (هات ۴۹)

تی همه جانوران آبى و زمینى و پرنده و رونده و چرنده را مى ستاییم.

خواستار ستایشم روان جانوران آبزى، جانوران زمینى، پرندگان، جانوران دشتى و چرندگان را ...

•بهمنگان

در کتب دوره اسلامى ابوریحان بیرونى در کتاب آثارالباقیه در این باره مى گوید:

«بهمن ما روز دوم آن روز بهمن عید است که براى توافق دو نام آن را بهمنجه نامیده اند و بهمن نام فرشته موکل بر بهایم است که بشر به آنها براى عمارت زمین و رفع حوائج نیازمندند و مردم فارس در دیگ هایى از جمیع دانه هاى ماکول ... غذایى مى پزند و آن را با شیر خالص مى خورند و مى گویند که حافظه را این غذا زیاد مى کند و این روز را در چیدن گیاه ها و کنار رودخانه ها و جوى ها و روغن گرفتن و تهیه بخور و سوزاندنى ها خاصیتى بدین روز است.»

ابوریحان بیرونى همچنین از گیاهى به نام بهمن یاد مى کند که در جشن بهمنگان استفاده مى شده است.

به گفته وى بهمن مورد استفاده ریشه گیاهى است سفیدرنگ یا سرخ رنگ مثل زردک. ایرانیان معتقد بودند خوردن آن به تقویت حافظه بسیار کمک مى کند. آن را به صورت تازه در خوراک ها مى پختند، خشک شده آن را دم مى کردند و یا به صورت گرد بر روى غذا مى ریختند و یا با گرد قند و نبات آمیخته و مى خوردند.

ملامحسن فیض کاشانى در رساله خود با نام «رساله نوروز و سى روز ماه» که به نقل از روایت معلى بن خنیس کوفى از امام جعفر صادق (ع) راجع به نوروز و سى روز ماه پارسیان نوشته شده است از قول امام جعفر صادق مى آورد:

«دوم بهمن، روز خوبى است ... فارسیان گویند روز خوبى است و ما مى گوییم روز مبارکى است.

تزویج کنید و از سفرها در این روز داخل خانه خود شوید و در این روز سفر کنید و خرید و فروخت نمایید و حاجت ها بطلبید از هر نوع که باشد که روزى پسندیده است.»